Naszą podróż zaczynamy w fabryce „króla bawełny”, przedsiębiorcy - wizjonera, który rozsławił Łódź swoimi wyrobami - Ludwika Geyera. Jeden z symboli przemysłowej Łodzi, „Białą fabrykę” postawiono w latach 30 XIX wieku, a jej nazwa pochodzi od koloru otynkowania ścian zewnętrznych. Jest najstarszą częścią założenia i wzniesiono ją w stylu klasycystycznym, co podkreślają trzy pseudoryzality zwieńczone trójkątnymi frontonami czy boniowanie w części parterowej. Uwagę przykuwają też dwa rodzaje wykończenia okien - półkoliście i prostokątnie. Później dobudowano nieotynkowane ceglane skrzydło boczne, a na dziedzińcu budynek mieszczący maszynę parową. Na końcu powstały skrzydło południowe i kolejno północne. To tutaj okrzyki zachwytu wydawali robotnicy na widok dudniącej, pierwszej w mieście maszyny parowej, napędzającej mechanizmy maszyn włókienniczych, i najpewniej ronili łzy z przyczyny pierwszych skutkujących tym zwolnień. Teraz również Wy możecie wydać okrzyki zdumienia na widok funkcjonujących w celach pokazowych, niektórych maszyn włókienniczych na terenie obecnego Centralnego Muzeum Włókiennictwa. Ponadto prezentowane są tu różne narzędzia: od działających od dnia poczęcia przedsiębiorstwa (kołowrotki, wrzeciona) po roboty giganty wykonujące pracę swoich poprzedników ze zwiększoną wydajnością. Możecie się również przyjrzeć asortymentowi damsko-męskiemu z XX wieku, a później rzucić okiem na współczesne tkaniny artystyczne. Być może macie szczęście wpaść tutaj w okresie, gdy odbywają się Triennale Tkaniny i eksponowane są najnowsze nurty w tkaninie artystycznej. Ewenementem muzeum jest skansen mieszczący się za fabryką. Jako jedyny w Polsce prezentuje warunki życia klasy robotniczej, a nie chłopskiej, a do ciekawostek może należeć znajdująca się w nim willa letniskowa przeniesiona z Rudy Pabianickiej, która zagrała ponury pensjonat w Alabamie w amerykańskim thrillerze "House".

Karol Scheibler, przedsiębiorca z Nadrenii, był kolejnym królem bawełny w przemysłowej Łodzi. Należało do niego „miasto w mieście”, czyli Księży Młyn, na który składały się fabryki i osiedle robotnicze. Jest to największy zabytkowy kompleks fabryczny Łodzi powstały w drugiej połowie XIX wieku na miejscu dawnej osady młyńskiej należącej do plebana, stąd wywodzi się jego nazwa. Do dwóch najciekawszych zespołów fabrycznych należy elektrownia oraz magazyny. Ta pierwsza, powstała w 1910 roku z projektów inżyniera Alfreda Frischa, jest jednym z zaledwie kilku w Łodzi przykładów secesyjnej budowli przemysłowej noszącej cechy modernizmu. Składa się z dwóch gmachów kotłowni i elektrowni oraz przylegającej do nich wieży. Elewację skontrastowano, tynkując niektóre jej partie, a secesyjnego uroku nadaje miękki obrys elementów szczytowych elewacji i witraże z barwnym, geometrycznym wzorem, a we wnętrzu kafle z dekorem secesyjnym i ozdobnie kute kraty. W stronę modernizmu kieruje nas jedna z pierwszych w Łodzi żelbetowa konstrukcja budynku i jego gigantyczne przeszklenie. Ze sprzętów elektrowni zachowały się dwie turbiny, w tym jedna firmy AEG z 1938 roku. Przetrwała również olbrzymia suwnica oraz pulpity sterownicze. Elektrownia dostarczała energię najpierw do zakładów Scheiblera, a po wojnie do mieszczących się tutaj Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex”. Jej wnętrza wykorzystano w filmach „Kawalerskie życie na obczyźnie”, amerykańskim thrillerze „House” czy polskim serialu „Londyńczycy 2”, a także w teledysku zespołu Buldog do piosenki „Elita”. Wnętrze można obejrzeć jedynie podczas okazjonalnych wydarzeń artystycznych m. in. Festiwalu Dialogu Czterech Kultur. Z kolei XIX-wieczne magazyny fabryczne wykorzystano niemalże całkowicie w celach artystycznych. Mieści się tu Łódź Art Center, które organizuje w pofabrycznych wnętrzach międzynarodowe eventy jak np. Łódź Design, Łódź Biennale, Fotofestiwal. Otwarto też Fabrykę Sztuki i Art_Inkubator, które udostępniają wyremontowane pomieszczenia przemysłom kreatywnym.

Bielnik powstały z inicjatywy Królestwa Polskiego w latach 1824 - 1826, leżący nad niegdyś krystalicznie czystą rzeką Jasień, wchodził w skład osady przemysłowej zwanej „Łódką”. Bielnik, inaczej dom maglowy, mieścił urządzenia służące do bielenia chemicznego oraz koło wodne napędzające magiel. W jego skład wchodziły także rozległe łąki, na których bielono tkaniny w słońcu. Po kolejnych dzierżawcach przedsiębiortwa, Karolu May i Danielu III, bielnik przejął Tytus Kopisch, który w 1829 roku przebudował go w klasycystyczny, otynkowany gmach, z dodatkową pięcio okienną kondygnacją zwieńczoną trójkątnym frontonem. Fasadę wzbogacają ozdobne balkony, obramienia okien i profilowane gzymsy. Szczególnie efektownie prezentuje się gzyms koronujący. Właściciel urządził w byłym bielniku swoją rezydencję, z kolei funkcje nowego zakładu pełnił budynek wzniesiony tuż za domem. W nowopowstałym zakładzie płócienniczym uszlachetniano i wykańczano surowe tkaniny lniane, później wyłącznie bawełniane, wykonane przez tkaczy. Wyroby Kopischa cieszyły się dobrą sławą, docierały nawet na dwór carski w Petersburgu. Tytus nie nadążał jednak za potrzebami rynku i jego brak zaangażowania w mechanizację zakładu doprowadził do przejęcia przedsiębiorstwa przez kolejnych biznesmenów. Ostatnim przed wojną był „król bawełny” - Karol Scheibler, po wojnie zaś „Uniontex”, zajmujący większą część zakładów Scheiblera w owym czasie. Obecnie w Bielniku znajduje się oddział Urzędu Miasta Łodzi.

Ceglana fabryka Zygmunta Richtera powstała pod koniec lat 70. XIX wieku dla najstarszego syna wielkiego łódzkiego przedsiębiorcy, Józefa Richtera. Do dziś zachowały się budynki przędzalni i wykańczalni wełny oraz kotłownie. Był to nowoczesny, zmechanizowany zakład średniej wielkości zatrudniający około 400 robotników. Za sprawą wysokich dochodów z biznesu Zygmunt Richter postawił okazałą klasycystyczną willę, którą podziwiać możecie przy ulicy Stefanowskiego. I wojna światowa oraz nadchodzący kryzys gospodarczy zmusiły rodzinę do sprzedania fabryki i emigracji. Po II wojnie światowej mieściła się tu przędzalnia nici cienko przędnych i wykończalnia zakładów przemysłu bawełnianego imienia Stanisława Dubois Polino.

Nowa Tkalnia, najmłodszy z budynków fabrycznych na Księżym Młynie, nie prezentuje się okazale na tle wszystkich należących do Karola Scheiblera. Pomimo to warto poświęcić jej odrobinę uwagi. Wzniesiono ją w latach 1898-1899 według projektu Pawła Rübensahma za 2000 rubli. Zachowana elewacja od strony ulicy Kilińskiego zdradza cechy neorenesansu. Widnieją tam ozdobne gzymsy, płyciny i attyka schodkowa. W okresie swej świetności tkalnia miała 200 metrów szerokości i 180 metrów długości, zajmowała powierzchnię 3 hektarów na planie litery U i mieściła trzy tysiące krosien. Była to najwspanialsza w Królewskie Polskim i jedna z najnowocześniejszych i najpotężniejszych tkalni w cesarstwie rosyjskim. Do budynku prowadzi okazała, reprezentacyjna brama wjazdowa. Po II wojnie światowej budynek wszedł w skład nowego giganta - wspomnianego „Uniontex”. Mogło się Wam obić o uszy, że ktoś nazwał ją tkalnią papieską. Taka nazwa funkcjonuje od 13 czerwca 1987 roku, gdy włókniarki odwiedził w fabryce papież Jan Paweł II. To był pierwszy raz, gdy Ojciec Święty spotkał się z wiernymi w zakładzie przemysłowym.

Tym, czego nie mogło zabraknąć w „mieście w mieście” mieszczącym się w Łodzi, czyli na Księżym Młynie, jest oczywiście szpital. Nie powstał jednak za czasów „króla bawełny", a po jego śmierci. Anna Scheibler, wdowa po Karolu postawiła pierwszy szpital przyfabryczny w Łodzi, a trzeci w Królestwie Polskim w latach 1882-1884. Budowla o kształcie podkowy jest skromnie dekorowana, głównie przez otynkowane narożniki i obramienia okien kontrastujące z czerwoną cegłą. Projektantem był Hilary Majewski, twórca większości zabudowań na Księżym Młynie. Patronką na cześć fundatorki mianowano świętą Annę, jednak obecnie mieszczący się tu szpital za patrona obrał sobie doktora Karola Jonschera, lekarza domowego Scheiblerów i ponoć inicjatora budowy szpitala. Na tamte czasy był to budynek socjalny o wysokim standardzie, niezwykle nowoczesny. Mieścił 40 łóżek, a laboratorium wyposażone było w mikroskop, a od 1910 roku także w aparat rentgenowski. Od 1888 roku pracowników ubezpieczano od kalectwa i śmierci, kobiety ciężarne mogły liczyć na akuszerkę w szpitalu i w domu, a także wypłacano zasiłki.

Tutaj rozpoczyna się przygoda Karola Scheiblera na Księżym Młynie zakupionym przez niego w 1870 roku. Wtedy rusza budowa jego imperium i, zaczynając z rozmachem, Scheibler stawia monumentalną przędzalnię inspirowaną średniowieczną architekturą obronną. Świadczą o tym m. in. krenelaże i blankowane wyższe fragmenty czterokondygnacyjnej budowli, a także narożne, nieco wyższe wieże mieszczące niegdyś klatki schodowe, toalety i windy towarowe. Każdy centymetr z zajmowanych przez przędzalnię hektarów został perfekcyjnie dopracowany. W części środkowej oprócz schodów mieściła się kotłownia z maszyną parową napędzającą 88000 wrzecion, a nad budowlą dominował nieistniejący dziś komin. Elewację frontową zdobi zabytkowy zegar. Gmach przez kilka lat po jego budowie w 1878 roku był największą przędzalnią na terenie nie tylko całej Łodzi, ale również Królestwa Polskiego. Do wnętrza prowadzi żeliwne ozdobne wejście w stylu mauretańskim. Na tyłach mieści się mniejsza przędzalnia, a przy ulicy Tymienieckiego do kompleksu prowadzi brama wejściowa. Niewielkie budynki, znajdujące się w jej pobliżu pełniły funkcje portierni i szatni. Tam również stoi wieża strażnicza zwieńczona blankami z 1900 roku wkomponowana stylowo w resztę założenia. Przeznaczeniem budynku była remiza konnej straży pożarnej, z kolei dziś mieści pomieszczenia biurowe. Trzeba bowiem wiedzieć, że 1876 rok wiąże się z powstaniem Łódzkiej Ochotniczej Straży Ogniowej. Protoplastami byli przemysłowcy, najpewniej zaniepokojeni ogromnymi stratami, które przynosił pożar w ich przedsiębiorstwach. Dlatego w kolejnych latach powstawały oddziały służące przy fabrykach, a pierwszy z nich zorganizowano przy zakładzie Ludwika Grohmana. Do wieży przylegają wozownie z zachowaną stolarką drzwiową, a przed nią stoi żeliwna parowa pompa. Projektantem zarówno wieży, jak i przędzalni jest Hilary Majewski. Jeżeli macie ochotę na zamieszkanie w lofcie u „króla bawełny” tutaj możecie zrealizować swoje pragnienie. Całość założenia najlepiej podziwiać od strony stawu. Tylko tak można ogarnąć wzrokiem tego zapierającego dech w piersiach kolosa.

Nieprzerwanie bijącym sercem Imperium Scheiblera na Księżym Młynie było osiedle robotnicze, gdzie oprócz prozy życia „dom, praca” można było zażyć rozrywki i kultury. Nie zajmowali ich jednak byle jacy robotnicy, a tylko ci wykwalifikowani i zasłużeni pracujący w fabryce. Przeciętny dom na Księżym Młynie składał się z 4 mieszkań jednoizbowych (po 25 m²) i 4 dwuizbowych (po 40 m²) na każdej kondygnacji, a każde z nich zajmowało od 5 do 7 osób. Scheiblerowie zbudowali łącznie w latach 1873 - 1889 około kilkadziesiąt takich domów. W sklepie tzw. konsumie z 1982 roku, położonym przy najstarszym osiedlu składającym się z trzech rzędów domów, można było nabyć na zasadzie specjalnych książeczek sklepowych, artykuły spożywcze i produkty fabryczne po rabacie. Teraz na terenie sklepu mieści się wydawnictwo "Księży Młyn". Od 1876 roku dzieci robotników uczęszczali do tutejszej szkoły, w której językiem wykładowym był rosyjski, za polski trzeba było zapłacić dodatkowo kilka rubli. Gmach ten składa się z paru budynków dostawianych na przestrzeni paru lat i stanowi element zamykający aleję prowadzącą z przędzalni do domów mieszkalnych. Funkcja tego budynku także przetrwała po dzień dzisiejszy. W 1885 roku, w piętrowym budynku przy ulicy Przędzalnianej 68 znajdował się klub fabryczny, a w nim restauracja, biblioteka, czytelnia i sala widowiskowa. W soboty odbywały się potańcówki przy muzyce orkiestry fabrycznej. Klub miał też zespół teatralny, który pod koniec XIX wieku stał się teatrem ludowym. Wszystkie z budynków harmonijnie wpasowywały się stylowo w schemat zabudowy przemysłowej Scheiblera. Jeszcze do niedawna na Księżym Młynie mieszkali potomkowie robotników fabryki. Podczas wywiadów niektórzy z nich wyznali, że ich przodkowie niekiedy nie wiedzieli jak wygląda świat poza osiedlem robotniczym, doskonale zaplanowanym, by każdy z nowonarodzonych członków rodziny zapragnął pozostać tu na zawsze.

Niczym monumentalna, neogotycka brama prowadząca do średniowiecznego zamku, wyrasta przed Wami wejście na teren Zakładów Produkcyjnych Ludwika Grohmana, znajdujących się między ulicami Targową, a Fabryczną. Wiedzie wprost do tkalni, gdzie gości witał huk pięciuset krosien. Brama robiła i wciąż robi wrażenie. Nie bez przyczyny stała się symbolem potęgi przedsiębiorstwa Ludwika Grohmana. Zaprojektował ją najprawdopodobniej Franciszek Chełmiński, a stanęła w latach 1894−1896. Jest to budowla ceglana, w której znajdowały się potężne drewniane wrota, a łuk nad nimi wspierają dwie masywne kolumny - tytułowe beczki Grohmana, oświetlone kutymi lampami w stylu secesyjnym. Po obu stronach wejścia mieszczą się duże okna wypełnione ozdobnym okratowaniem. Kolumny błędnie zinterpretowali robotnicy, sądząc, że znajdują się w nich zbiorniki wody, wszak Grohmanowie byli współzałożycielami Straży Ogniowej w Łodzi, stąd nazwa Beczki Grohmana. Gdyby spojrzeć na to z jeszcze innej strony, wyglądają one jak dwie potężne szpule nici. Po wojnie również tu swój epizod miał Łódzki Zakład Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex”. Dziś w miejscu wyburzonych zakładów znajduje się m. in. piekarnia i cukiernia, do której wciąż prowadzi majestatyczna brama.

Tajemniczy zamożny przybysz z niemieckiej Nadrenii podpisał z władzami miasta Łódź dokument na wieczystą dzierżawę placu przy Wodnym Rynku. Zobowiązał się wznieść tutaj w ciągu dwóch lat fabrykę i swoją rezydencję. Nikt nie przypuszczał, że dostojny jegomość założy nowoczesny park maszynowy, będący istotnym przełomem w tej dziedzinie na Ziemiach Polskich, a ponadto zostanie ogłoszony „królem bawełny” i najbogatszym fabrykantem w mieście. Co więcej nada on nowy kierunek w architekturze przemysłowej, zbliżając fabryki do średniowiecznych warowni. Zaczęło się od przędzalni z maszyną parową napędzającą 18 000 wrzecion. Potem stanęła tkalnia maszynowa ze 100 krosnami i wykańczalnia, kotłownia, kantor oraz dwa magazyny. Pod koniec lat 60. XIX wieku centralna manufaktura stała się wielowydziałowym przedsiębiorstwem i przyjęło nazywać się je "Centralą". Kompleks powstawał na przełomie lat 1855–1858. Firma rozrosła się i wkrótce działalność rozszerzono na Księży Młyn, gdzie powstał potężny kompleks fabryk i domów robotniczych. Obecnie budynki „Centrali” zajmują różne instytucje m.in. w dawnej przędzalni funkcjonuje restauracja „U Fabrykanta”, a w jej wnętrzach przetrwała oryginalna drewniana konstrukcja.

W miejscu zabytkowej elektrowni, na którą składają się budynki zachowanych do dziś tzw. Maszynowni Wschód i Nowej Centrali, mieści się m. in. jedna z bardziej znanych atrakcji turystycznych Łodzi - Planetarium. Historia elektrowni sięga 1895 roku, gdy światło dzienne ujrzał projekt Towarzystwa Akcyjnego „Siemens & Halske”. Akceptacja, finalizacja, biurokracja zabrała ponad 11 lat, w końcu 18 września w roku 1907 z pierwszych turbozespołów popłynął prąd o mocy 1 MW. Powoli prąd elektryczny wypierał maszyny parowe, a łódzkie ulice zaczęły oświetlać już nie lampy gazowe, a elektryczne. Po II wojnie światowej obiekt uległ modernizacji, a nowe technologie umożliwiły produkcję pary technologicznej, dzięki czemu działała tu też elektrociepłownia. Była to jedyna elektrownia sterowana w całości ręcznie, stąd w obliczu „wirusa milenijnego”, gdy obawiano się awarii komputerowo sterowanych zakładów, w niej pokładano całą nadzieję. Zmiana daty obyła się jednak bez naruszenia elektromagnetycznego pola wszechświata i apokalipsy św. Jana. Był to niestety definitywny koniec dla EC1. Najstarszy budynek, tzw. Maszynownia Wschód odznacza się cechami architektury przemysłowej z elementami secesyjnymi, obecnymi także we wnętrzu budynku m. in. płytki ceramiczne, balustrada podestu sterowni. Nowszy budynek, tzw. Nowa Centrala to przykład architektury typowo modernistycznej. To w nim mieści się Centrum Nauki i Techniki EC1 ze wspomnianym Planetarium, gdzie dowiecie się jak powstaje energia elektryczna.

Drugi po Karolu Scheiblerze, łódzki „król bawełny” - Izrael Poznański, zbił bajeczny majątek na handlu swoimi wyrobami z Rosją. Zaczynał jako przedstawiciel handlowy, o ironio, swojego późniejszego konkurenta, Karola Scheiblera. Jego rezydencja, pałac przy ul. Ogrodowej razi przepychem, a znajdujący się w pobliżu kompleks budynków niemalże w nienaruszonej do dziś formie, służy za solidny dowód jego zamierzchłej potęgi. Zespół przy ulicy Ogrodowej i Gdańskiej powstał w okresie między 1879-1912. Na przeciwko fabryk mieszczą się trzy domy robotnicze. Swoją funkcję pełnią po dzień dzisiejszy, jednak na każdą rodzinę dziś zapewne przypada nieco większy metraż. Przy projektowaniu założenia na obszarze około 30 hektarów, brali udział najczęściej zatrudniani łódzcy architekci: Hilary Majewski, Franciszek Chełmiński, Juliusz Jung i Edward Rosenthal. Kompleks stylowo nawiązuje do średniowiecznych zabudowań obronnych, co podkreślają głównie wieże. Najstarszym budynkiem jest dawna tkalnia tzw. wysoka (obecnie Muzeum Sztuki), z pierwszym w Łodzi dachem szedowym, który skutecznie wzmagał nasłonecznienie hali produkcyjnej. Wyróżnia się także monumentalna przędzalnia od strony ulicy Ogrodowej, która przypomina gotyckie zamczysko. W jej wnętrzu powstał luksusowy hotel, którego kryty basen był kiedyś zbiornikiem wodnym na wypadek pożaru obiektu. Poza tym zachowały się inne elementy zdradzające funkcję budynku. Najdłuższy gmach mający 266 metrów długości, mieścił wykańczalnie wyrobów. To tylko największe elementy zabudowy, a w jej skład wchodziły jeszcze: elektrownia, remiza straży pożarnej, dawny bielnik - magiel, apretura, ambulatorium, budynek warsztatów, szkoła dla dzieci robotników, szpital, kościół, dom kultury. Spacerując po imperium zapewne zastanawia Was z jakiej przyczyny dawne budynki magazynów oddalone są od fabryk o kilkaset metrów? Jest to bardzo sprytne rozwiązanie na wypadek pożaru którejś z części zakładu. Dzięki temu, gdy płomienie pojawiały się w fabryce, gotowe produkty nie ulegały zniszczeniu i na odwrót. Jak widzicie nie bez powodu nazwano kompleks Imperium Poznańskiego, a dziś jest to miejsce równie sławne jako Manufaktura - centrum rozrywkowo-handlowo-kulturalne.

Pierwszy z budynków fabryki powstał w 1880 roku z projektu architekta Edwarda Creutzburga. Ernst Wever produkował tu początkowo guziki, a później także inne wyroby pasmanteryjne jak tasiemki, koronki i wstążki. 23 lata później właściciel dobudował kolejną część fabryki w stylu neogotyckim noszącym cechy modernizmu. Oba gmachy łączy smukła otynkowana wieża także utrzymana w tym stylu. Architektem nowej części założenia był prawdopodobnie Fryderyk Miks. Budynek charakteryzuje się ogromnymi, ażurowymi oknami zakończonymi arkadami o ostrych łukach. Całość koronuje szczyt schodkowy ze sterczynami. Po zakończeniu II wojny światowej utworzono Zjednoczone Fabryki Tasiem i Wstążek Patberg i Triebe, a w późniejszym czasie Państwowe Zakłady Przemysłu Pasmanteryjnego Łódź-Południe. Dziś w mieszczących się tu biurach nikt nie wytwarza guzików, jednak budynek wciąż wywiera wrażenie swoją odmienną od innych bryłą. zdjęcie By Arewicz - Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=4071290

W porównaniu do poprzednich zespołów fabrycznych, ten należący do Juliusza Kindermana możemy ochrzcić mianem niewielkiego. Odzież męską, sztuczny jedwab i plusze wysokiej jakości wychodziły spod sprawnych dłoni jedynie tysiąca robotników. Obiekt wzniesiono w 1897 roku. Najwspanialej prezentuje się trzypiętrowa otynkowana przędzalnia flankowana dwiema wysokimi wieżami, nawiązująca do architektury obronnej. Część centralna jest nieznacznie podwyższona, a wieńczy ją tak zresztą jak i wieże, krenelaż z datą budowy oraz inicjałami właściciela, pośrodku zaś znajduje się zegar. Na tyłach stoi interesujący gmach wykańczalni z frontem w stylu secesji wiedeńskiej. Fasadę obiektu zdobią gładkie płaszczyzny dekorowane wzorami geometrycznymi. W stylu secesji są także elementy dekoru metalowych wrót. Do wykańczalni przylegała nieistniejąca już tkalnia. Obiekt należał do rodziny Kindermana aż do 1945 roku, potem został upaństwowiony i nazwany imieniem I Dywizji Kościuszkowskiej. Obecnie mieści się tu hotel, który chętnie udostępnia do zwiedzania parter obiektu. My tymczasem żegnamy się z Wami i zachęcamy Was do pozostawienia opinii o przebytej trasie dla innych użytkowników Footsteps. Do zobaczenia!